Akademik İsa Həbibbəyli: "Ədəbiyyat. Zaman. Müasirlik". Moskva, "Xudojestvennaə literatura", 2020, 464 s. (Elmi red. AMEA müxbir üzvü Tehran Mustafayev, filologiya elmləri doktoru, Rusiya Federasiyası Xarici İşlər nazirliyinin Moskva Dövlət Beynəlxalq Əlaqələr İnstitutunun professoru Abuzər Bağırov).
Hər kəsə bəllidir ki, Sovetlər Birliyinin süqutu ilə bir zamanlar keçmiş respublikalar arasında mövcud olan sıx və zəngin mədəni əlaqələr kəskin şəkildə zəiflədi. Bu, çox kədərli faktdır, çünki mədəni əlaqələr hər zaman məhsuldar olub, mədəniyyətin inkişafına xidmət edir. Bu baxımdan İsa Həbibbəylinin "Ədəbiyyat. Zaman. Müasirlik" kitabının nəşri cox əlamətdar hadisədir.
Kitabın müəllifi İsa Həbibbəyli- Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü, Azərbaycanın Əməkdar elm xadimi, AMEA-nın birinci vitse-prezidenti, Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisinin deputatıdır. 15 monoqrafiya, 30 kitab müəllifi olan alimin məqalələrinin sayı minə yaxındır. Akademikin əsərləri bir çox xarici dillərə - ingilis, fransız, Çin dillərinə tərcümə edilib.
Haqqında bəhs etdiyim kitabda İsa Həbibbəylinin əsasən son illərdə qələmə aldığı tədqiqatlar toplanıb. Kitabın sərlövhəsinə nəzər saldıqda müəllifin dünyagörüşünün zənginliyi, maraqlarının əhatəliliyi bəlli olur. Tədqiqatlar diaxronik şəklidə qədim zamanlardan (qayaüstü mədəniyyət) və erkən orta əsrlərdən başlayaraq, sərlövhədə qeyd olunduğu kimi, bu günümüz də daxil olmaqla böyük bir dövrü əhatə edir. Kitab məzmun baxımından da çox rəngarəngdir. Burada ədəbiyyat tarixi, ədəbiyyat nəzəriyyəsi, folkloristika, ədəbi cərəyanlar, elm tarixi və Nobel mükafatı laureatı Jores Alfyorovla müsahibə daxil olmaqla bir çox mövzular yer almışdır. Lakin kitabın əsas mövzusu əlbəttə ki, Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi ilə bağlıdır.
Faktoqrafik materiallarla zəngin olan, əsasən rusdilli oxucular üçün nəzərdə tutulmuş bu monoqrafiya, əlbəttə ki, Azərbaycan ədəbiyyatının yaranması, inkişaf mərhələləri, milli özünəməxsusluğu, nəhayət, sovet sisteminin süqutundan sonra hansı şəkildə inkişaf etdiyi haqda məlumatsız olan oxucular üçün böyük maraq kəsb edir. Kitabın "Ədəbiyyat nəzəriyyəsi" adlanan birinci fəslində bu mövzulardan kifayət qədər əhatəli şəkildə əks olunub. Bu zəngin və lakonik milli ədəbiyyat tarixi çox sadə və maraqlı dəst-xətlə qələmə alınıb. Müəllif Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafında on mərhələni fərqləndirir; bu mərhələləri sadalamaq vacib olmasa da, belə bir paradoksa diqqət yetirmək zəruridir: müasir dövrə yaxınlaşdıqca dövrün nəzəri və filoloji şərhi getdikcə mürəkkəbləşir. Bu hal onunla izah edilə bilər ki, XIX və XX əsr ədəbiyyatı ilə bağlı, SSRİ xalqlarının ədəbiyyatı da daxil olmaqla, sovet ədəbiyyatşünaslığında sərt qəliblər və müxtəlif mifologemlər tətbiq edildiyi üçün, sonradan onların nəzərdən keçirilərək yenidən dəyərləndirilməsi zərurəti yarandı. Milli ədəbiyyat tarixinin "düzəldilməsi"i xüsusi cəsarət və mühakimələrdə sərbəstlik tələb edir. Bunu qarşısına məqsəd qoyan İsa Həbibbəyli Azərbaycan ədəbiyyatı tarixini əsaslı şəkildə, milli xüsusiyyətlər nəzərə almaqla yenidən yazıb. Akademikin müəllifi olduğu ədəbiyyat tarixi özünəməxsus olub, sovet dövründə qəbul edilmiş ədəbi prosesin təsviri təhlilindən köklü şəkildə fərqlənir. Bu səbəbdən İsa Həbibbəyli tərəfindən irəli sürülmüş konsepsiyanın şərhi zəruridir.
Orta məktəbdən başlayaraq cərəyanların inkişaf mərhələləri aşağıdakı şəkildə öyrənilir: XVIII əsrin sonu sentimentalizm və romantizm dövrü, XIX əsrdə qısa müddət ərzində romantizmlə mübarizə şəraitində inkşaf edərək tənqidi realizmə çevrilən realizm mərhələsi fərqləndirilir, sonradan ictimai inkişafın yeni dövründə sonuncunun evolusiyaya uğrayaraq sosialist realizminə çevrilməsi baş verir. İsa Həbibbəyli milli ədəbi prosesi tam fərqli şəkildə şərh edir. O, ilk növbədə məzmunu meyar seçdiyi üçün XVII əsri "klassik romantik poeziyadan erkən realizmə" (s. 17) keçid dövrü, XVIII əsri isə erkən realizmin yetkin mərhələsi olaraq xarakterizə edib. Bu məqamda "erkən realizm" terminindən istifadə olunması çox yerinə düşər. Latın Amerikası üzrə ixtisaslaşan resenziya müəllifini bu hal yaxşı mənada mütəəssir etdi. Çünki illər əvvəl Latın Amerikası ədəbiyyatının böyük bir hissəsi haqqında bəhs edərkən mən özüm də bu termindən istifadə etmişdim. İsa Həbibbəylinin "Latın Amerikası ədəbiyyatı tarixi" (1994) nəşrinin üçüncü cildi ilə tanış olub-olmadığı məlum olmasa da, düşünürəm ki, bu istilahın mənimsənilməsi və ya sadəcə təsadüf deyil, belə ki, bu hal müxtəlif ədəbiyyatlarda realist cərəyanın inkişafında müşahidə olunan müəyyən tipoloji cəhətlərlə bağlıdır. Həqiqətən, erkən realizm özündə romantik idealın rudimetar (ilkin) cizgilərini ehtiva edir. Lakin o, eyni zamanda, real gerçəkliyin təsvirinə yönəlib; Azərbaycan nümunəsində isə "kübarlıq, həyatilik, xəlqilik, təbilik kimi keyfiyyətlər"lə zənginləşmişdir (s.25).
XIX əsr ədəbiyyatından bəhs edən İsa Həbibbəyli, haqlı olaraq sovet ədəbiyyatşünaslığında hökm sürən realizmin "cərəyan və ya metod olaraq iki növ - tənqidi realizm və sosialist realizmi" olaraq təsnif edilməsi ənənəsi ilə polemikaya girərək (s. 27) XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatında məhz maarifçi realizmin əsas istiqamət, öz ideoloji meyarları olan spesifik bədii sistem olaraq, realizmin milli forması şəklində inkişaf etdiyini yazır. Azərbaycancılıq ideyaları, yəni fərdi mədəni identiklik haqqında təlimə əsaslanan tənqidi realizmin isə Azərbaycanda "Molla Nəsrəddin" (1906-1931) ədəbi məktəbi timsalında formalaşmışdığını yazır. Bununla yanaşı, İsa Həbibbəyli XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan ədəbiyyatında, Qərbi Avropada artıq çoxdan "böyük səhnəni" tərk edərək kütləvi mədəniyyətə qovuşmuş romantizm və sentimentalizm cərəyanlarının geniş yayılmasını milli ədəbiyyatın inkişaf özünəməxsusluğu olaraq göstərir.
Tədqiqatçı sovet dövrü Azərbaycan ədəbiyyatını da peşəkar şəkildə təhlil edir. Onun "sosialist ideologiyası ədəbiyyatı və sovet ədəbiyyatı anlayışları arasında bərabərlik işarəsinin qoyulamsının doğru olmadığı" (s. 79) haqqında fikri çox ədalətlidir. Alim sovet ədəbiyyatının milli gerçəkliyi daha dolğun şəkildə əks etdirdiyini, hətta sosialist ideologiyası ilə üst-üstə düşmədiyini bildirir. Bu cür ədəbiyyatın ən yaxşı nümunələrini yaratmış altmışıncılar ədəbi nəslinin nümayəndələri haqqında kitaba ayrıca məqalə daxil edilib. Yəqin ki, ötən əsrin 60-70-ci illərində Azərbaycan ədəbiyyatında modernizm, sürrealizm və absurd teatrının bəzi əlamətlərinin müşahidə olunması haqqında məlumat rus oxucusu üçün gözlənilməz olacaq.
Rus oxucular üçün postsovet dövrü Azərbaycan ədəbiyyatı ilə bağlı hissələr də böyük maraq kəsb edir. Çünki az sayda tərcümə olunan əsərlər istisna olmaqla, müasir Azərbaycan ədəbiyyatı haqqında ümumiyyətlə məlumatımız yoxdur. Akademikin dəqiq qeyd etdiyi kimi, müstəqillik dövrü ərzində Azərbaycanda "müxtəlif estetik baxışları və üslubları əhatə edən çoxmetodlu ədəbiyyat" (s. 139.) yaranıb. Bu zəngin və çoxşaxəli ədəbiyyatda dekadans (90-cı illər), postmodernizm, postromantizm, neorealizm, neosimvolizm, magik realizm meylləri təmsil olunurdu. Müsbət haldır ki, sadalanan meyllər yalnız Qərbi Avropa nümunələrinin solğun surətlərindən ibarət deyildilər. Faktlara əsaslanan müəllif axtarışların milli xüsusiyyətlərlə bağlılığını, təməl prinsiplərinə görə milli dəyərlərə əsaslandığını, azərbaycançılıq ideologiyasından qaynaqlandığını qeyd edib.
Bununla belə, unutmaq olmaz ki, özünəməxsusluq heç də tədricolunma deyil. İsa Həbibbəyli Azərbaycan mədəniyyətini geniş kontekstdə, türk xalqları mədəni birliyi daxilində görür və bu müstəvidə təhlil edir. Kitabın "Oxşar ədəbi talelər" bölümündə toplanmış məqalələrdə həmin problemlərdən əhatəli şəkildə bəhs edilib. Bu mədəniyyətlərarası birlik və ya akademikin söylədiyi kimi, "qohum xalqların müxtəlifliyinin birliyi" (s. 389) eyni dil qrupuna mənsubiyyət, eyni inam, etiqad, din birliyi, ortaq mədəni inkişaf dinamikası kimi bir çox ortaq faktorlarla bağlıdır.
Bundan əlavə, özünə doğma olan "əhatədə" formalaşan Azərbaycan ədəbiyyatı, İsa Həbibbəylinin qeyd etdiyi kimi, digər ölkə ədəbiyyatları ilə sıx əlaqəli şəkildə inkişaf etməkdədir. Ədəbi əlaqələr kitabda yer alan əsas mövzularından biridir. Azərbaycan ədəbiyyatının Çin, türkmən, qırğız, tatar və əlbəttə ki, rus ədəbiyyatı ilə əlaqələri haqqında məqalələrdə maraqlı faktlar yer alıb. Haqqında bəhs etdiyimiz monoqrafiya, "Azərbaycan-rus ədəbi əlaqlələri: ənənə, reallıq və perspektivlər" başlıqlı yazıda verilən faktlara əlavə olmaqla yanaşı, iki xalq arasında mövcud əlaqələrin bitkin nümunəsidir.
Akademik İsa Həbibbəyli ağır terminologiya, elmi əmmaməçilik, anlaşılmaz konsepsiyalar aludəçisi deyil. O, sadə, səlis, hər bir savadlı insan üçün anlaşılan dildə yazır, mühakimə dərinliyi və problemin mahiyyətinin qorunmasına xüsusi diqqət yetirir. Ona görə də, geniş məkanda təmsil olunan rus oxucuları arasında kitabın böyük maraq doğuracağına əminəm.
Andrey KOFMAN, filologiya elmləri doktoru, M.Qorki adına Dünya Ədəbiyyatı İnstitutunun elmi işlər üzrə direktor müavini, professor
